Klasyczna teoria socjologiczna

Fragment tekstu:

Spis treści

Wykaz szkiców biograficznych i autobiograficznych  . 10
Słowo wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . 11

Część I
WPROWADZENIE

Rozdział 1. Historia teorii socjologicznej: początki  . 14
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
Siły społeczne, które oddziałały na rozwój teorii socjologicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
 Rewolucje polityczne 16 o Rewolucja przemysłowa i powstanie kapitalizmu 16 o Pojawienie się socjalizmu 17 o Feminizm 18 o Urbanizacja 19 o Zmiana postaw wobec religii 19 o Rozwój nauki 19
Prądy umysłowe, które oddziałały na rozwój teorii socjologicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
Oświecenie 19 o Konserwatywna reakcja na Oświecenie 20 o Rozwój socjologii we Francji 21 o Rozwój socjologii w Niemczech 24 o Początki socjologii w Wielkiej Brytanii 32 o Czołowa postać wczesnej socjologii włoskiej 35 o Europejski marksizm na przełomie wieków 35
Aktualność klasycznej teorii socjologicznej  . . . . 36
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . 37

Rozdział 2. Historia teorii socjologicznej: późniejsze lata 38
Początki amerykańskiej teorii socjologicznej  . . . . 38
 Polityka 38 o Zmiany społeczne i prądy umysłowe 39 o Szkoła chicagowska 43
Kobiety w początkach socjologii  . . . . . . . . 47
Teoria socjologiczna w pierwszej połowie XX wieku  . 47
Harvard, Ivy League i funkcjonalizm strukturalny 47 o Zmierzch szkoły chicagowskiej 49 o Rozwój teorii marksistowskiej 51 o Karl Mannheim i socjologia wiedzy 52
Teoria socjologiczna w drugiej połowie XX wieku  . . 52
Funkcjonalizm strukturalny: szczytowy rozwój i upadek 52 o Socjologia radykalna w Stanach Zjednoczonych: C. Wright Mills 53 o Rozwój teorii konfliktu 54 o Narodziny teorii wymiany 55 o Perspektywa dramaturgiczna: Erving Goffman 56 o Rozwój socjologii życia codziennego 56 o Rozwój i upadek (?) socjologii marksistowskiej 59 o Wyzwanie rzucone przez teorię feministyczną 59 o Strukturalizm i poststrukturalizm 61
Współczesna myśl socjologiczna  . . . . . . . . 61
Synteza mikro- i makrosocjologii 61 o Synteza agency-structure 62 o Syntezy teoretyczne 63
Teorie nowoczesne i ponowoczesne  . . . . . . . . 63
Obrońcy nowoczesności 64 o Przedstawiciele ponowoczesności 64
Teorie początku XXI wieku  . . . . . . . . . . 65
Wielokulturowa teoria społeczna 65 o Teorie ponowoczesne i po-ponowoczesne 66 o Teorie konsumpcji 66 o Inne teorie 67
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . 67

Część II
KLASYCZNA TEORIA SOCJOLOGICZNA

Rozdział 3. Auguste Comte  . . . . . . . . . . 70
Ambicje Comte'a  . . . . . . . . . . . . . . 70
Pozytywizm: w poszukiwaniu niezmiennych praw 70 o Prawo trzech stadiów 71 o Pozytywizm: w poszukiwaniu porządku i postępu 72
Socjologia Comte'a  . . . . . . . . . . . . . 74
Statyka społeczna 74 o Dynamika społeczna 76
Teoria i praktyka  . . . . . . . . . . . . . . 79
Sojusznicy pozytywizmu 79
Wizja przyszłości  . . . . . . . . . . . . . . 81
Krytyczna ocena Comte'a  . . . . . . . . . . . 82
Pozytywny wkład 82 o Podstawowe słabości teorii Comte'a 83
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . 85

Rozdział 4. Herbert Spencer  . . . . . . . . . 86
Spencer i Comte  . . . . . . . . . . . . . . 86
Podstawowe założenia teoretyczne  . . . . . . . . 87
Teoria ewolucji 89
Socjologia  . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
Definicja socjologii jako nauki 90 o Metody socjologiczne 91
Ewolucja społeczeństwa  . . . . . . . . . . . . 93
Społeczeństwa proste i złożone 95 o Społeczeństwa militarne i przemysłowe 95
Ewolucja instytucji społecznych  . . . . . . . . . 97
Instytucje domowe 97 o Instytucje obrzędowe 98 o Instytucje polityczne 100 o Instytucje kościelne 101 o Instytucje zawodowe 102 o Instytucje przemysłowe 103
Etyka i polityka  . . .  . . . . . . . . . . . . 104
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . 106

Rozdział 5. Karol Marks . . . . . . . . . . . . 108
Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . 108
Czy teoria Marksa straciła aktualność? 109 o Czy Marks był socjologiem? 109 o Młody Marks i późny Marks 110
Dialektyka  . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
Potencjał ludzki  . . . . . . . . . . . . . . . 114
Moce i potrzeby 114 o Świadomość 115 o Potencjał ludzki i przyroda 116 o Działalność 116 o Charakter społeczny 117 o Nieprzewidziane konsekwencje 118
Alienacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
Elementy alienacji 119 o Deformacje wynikające z alienacji 119 o Emancypacja 121
Struktury społeczeństwa kapitalistycznego  . . . . . 121
Towary 122 o Kapitał 123 o Własność prywatna 123 o Podział pracy 124 o Klasa społeczna 124
Kulturowe aspekty społeczeństwa kapitalistycznego . . 125
Świadomość klasowa i fałszywa świadomość 126 o Ideologia 126
Ekonomia Marksa: studium przypadku . . . . . . . 127
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . 128

Rozdział 6. Émile Durkheim . . . . . . . . . . 130
Fakty społeczne  . . . . . . . . . . . . . . . 131
Zewnętrzne i przymusowe 131 o Materialne i niematerialne 131
Poziomy rzeczywistości społecznej  . . . . . . . . 132
O podziale pracy społecznej 133 o Gęstość dynamiczna 133 o Prawo 134 o Anomia 135 o Świadomość zbiorowa 136 o Wyobrażenia zbiorowe 136
Samobójstwo i prądy społeczne  . . . . . . . . . 137
Cztery typy samobójstwa 138 o Dusza zbiorowa? 140
Religia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
Sacrum i profanum 141 o Totemizm 141 o Zbiorowa ekscytacja 142
Reformizm społeczny  . . . . . . . . . . . . . 142
Stowarzyszenia zawodowe 143 o Kult jednostki 143
"Aktor" w myśli Durkheima  . . . . . . . . . . 144
Założenia dotyczące natury ludzkiej 144 o Socjalizacja i edukacja moralna 145 o Zmienne zależne 147 o Słabe strony mikrosocjologii Durkheima 148
Wczesna i późna teoria Durkheimowska . . . . . . 149
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . 150

Rozdział 7. Max Weber . . . . . . . . . . . . 151
Metodologia  . . . . . . . . . . . . . . . . 151
Historia i socjologia 151 o Verstehen 153 o Przyczynowość 155 o Typy idealne 156 o Wartości 158
Socjologia konkretna  . . . . . . . . . . . . . 159
Czym jest socjologia? 159 o Działanie społeczne 160 o Klasa, stan i partia 161 o Struktury panowania 162 o Racjonalizacja 167 o Religia i powstanie kapitalizmu 174
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . 179

Rozdział 8. Georg Simmel . . . . . . . . . . . 180
Główne zagadnienia . . . . . . . . . .  . . . 180
Poziomy i obszary zainteresowań 182 o Myślenie dialektyczne 182
Świadomość indywidualna  . . . . . . . . . . . 184
Interakcja społeczna ("uspołecznienie")  . . . . . . 185
Interakcja: formy i typy 185
Struktury społeczne . . . . . . . . . . . . . . 188
Kultura obiektywna . . . . . . . . . . . . . . 189
Filozofia pieniądza . . . . . . . . . . . . . . 190
Pieniądz i wartość 191 o Pieniądz, reifikacja i racjonalizacja 191 o Negatywne skutki 192 o Tragedia kultury 193
Tajność: studium przypadku . . . . . . . . . . . 195
Tajność i stosunki społeczne 196 o Inne przemyślenia na temat tajności 197
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . 198

Rozdział 9. Pierwsze kobiety w socjologii i klasyczna   
 teoria socjologiczna: 1830-1930 (Patricia Madoo  
 Lengermann, Jill Niebrugge-Brantley) . . . . . . 199
Harriet Martineau (1802-1876) . . . . . . . . . . 200
Charlotte Perkins Gilman (1860-1935) . . . . . . . 204
Jane Addams i kobiety z Chicago  . . . . . . . . 208
Jane Addams (1860-1935) 209 o Kobiety z Chicago 213
Anna Julia Cooper (1859-1964)
i Ida Wells-Barnett (1862-1931)  . . . . . . . . . 215
Marianne Schnitger Weber (1870-1954)  . . . . . . 217
Beatrice Potter Webb (1858-1943)  . . . . . . . . 219
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . 221

Rozdział 10. Thorstein Veblen  . . . . . . . . . 222
Wpływy intelektualne  . . . . . . . . . . . . 222
Teoria Marksowska 222 o Ewolucjonizm 223 o Teoria ekonomiczna 224
Podstawowe założenia . . . . . . . . . . . . . 225
Natura ludzka 225 o Zdolności produkcyjne 227 o Opóźnienie kulturowe 227 o Zapożyczenia kulturowe 227
Zagadnienia przedmiotowe  . . . . . . . . . . . 228
Teoria klasy próżniaczej 228 o Biznes a przemysł 231 o Wyższe nauczanie 237 o Polityka 239
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . 240

Rozdział 11. Karl Mannheim . . . . . . . . . . 242
Socjologia wiedzy  . . . . . . . . . . . . . . 243
Socjologia wiedzy i teoria ideologii 243 o Podejście socjologiczne 244
Ideologia i utopia . . . . . . . . . . . . . . . 250
Ideologia 250 o Utopia 251
Konserwatyzm . . . . . . . . . . . . . . . . 253
Racjonalność i irracjonalność epoki . . . . . . . . 254
Rodzaje racjonalności i irracjonalności 255
Planowanie i przebudowa społeczeństwa we współczes-  
 nym świecie  . . . . . . . . . . . . . . . . 257
Krytyczna analiza dorobku Mannheima  . . . . . . 260
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . 262

Rozdział 12. George Herbert Mead  . . . . . . . 263
Źródła intelektualne . . . . . . . . . . . . . . 263
Behawioryzm 263 o Pragmatyzm 264 o Dialektyka 265
Priorytet tego, co społeczne . . . . . . . . . . . 265
Czynność . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267
Fazy 267 o Gesty 268 o Symbole znaczące 268
Procesy myślowe i umysł . . . . . . . . . . . . 269
Inteligencja 270 o Świadomość 270 o Umysł 271
Jaźń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271
Rozwój dziecka 272 o Uogólniony inny 273 o Ja podmiotowe (I) i Ja przedmiotowe (me) 274
Społeczeństwo . . . . . . . . . . . . . . . . 274
Ewolucja . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275
Myślenie dialektyczne . . . . . . . . . . . . . 276
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . 278

Rozdział 13. Alfred Schütz . . . . . . . . . . . 279
Interpretacje dorobku Schütza . . . . . . . . . . 279
Idee Edmunda Husserla  . . . . . . . . . . . . 280
Nauka i świat społeczny  . . . . . . . . . . . . 282
Świat przeżywany a nauka 283 o Konstruowanie typów idealnych 283
Typifikacje i przepisy  . . . . . . . . . . . . . 285
Świat przeżywany . . . . . . . . . . . . . . . 285
Intersubiektywność . . . . . . . . . . . . . . 287
Wiedza 287 o Osobiste składniki wiedzy 287
Sfery świata społecznego . . . . . . . . . . . . 288
Folgewelt i Vorwelt 288 o Umwelt i stosunki typu my 288 o Mitwelt i stosunki typu oni 289
Świadomość, znaczenia i motywy . . . . . . . . . 291
Interpretowanie teorii Schütza . . . . . . . . . . 292
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . 293

Rozdział 14. Talcott Parsons . . . . . . . . . . 294
Integracyjne wysiłki Parsonsa . . . . . . . . . . 294
Ogólne zasady . . . . . . . . . . . . . . . . 295
Źródła filozoficzne i teoretyczne 295 o Teoria działania 297 o Odejście od teorii działania 298 o Zmienne wzoru 300 o AGIL 300 o Konsekwencja w teorii Parsonsa: integracja i ład 301
System działania . . . . . . . . . . . . . . . 302
System społeczny 303 o System kulturowy 305 o Osobowość jako system 305 o Organizm behawioralny 306
Zmiana i dynamizm w teorii Parsonsa . . . . . . . 307
Teoria ewolucji 307 o Uogólnione środki wymiany 308
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . 308

Dodatek. Metateoretyzowanie w socjologii i metateo-  
 retyczny schemat analizowania teorii socjologicznej 310
Metateoretyzowanie w socjologii . . . . . . . . . 310
Socjologia refleksyjna Pierre'a Bourdieu 313
Idee Thomasa Kuhna  . . . . . . . . . . . . . 314
Socjologia: nauka wieloparadygmatyczna . . . . . . 315
Ku bardziej zintegrowanemu paradygmatowi socjologicz-
nemu . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317
Poziomy analizy społecznej: przegląd 317 o Poziomy analizy społecznej: model 319

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . 323
Źródła cytatów i materiału ilustracyjnego . . . . . . 357

Słowo wstępne

Z obecnym, trzecim wydaniem Klasyczna teoria socjologiczna wkracza w drugą dekadę oraz w drugi wiek. Podczas przygotowywania poprawionej wersji niniejszej książki miałem okazję jeszcze raz się przekonać o nieustającej aktualności klasycznych teoretyków socjologii, a także o tym, jak istotne znaczenie mają wciąż kontynuowane badania nad nimi oraz nad ich koncepcjami.
Największą zmianą, jaką wprowadziłem w tej edycji, jest dodanie rozdziału (rozdział 10) poświęconego Thorsteinowi Veblenowi. Veblen jest twórcą wielce doniosłej teorii dotyczącej stosunków między biznesem a przemysłem, zakrojonej na tak szeroką skalę i tak ambitnej, że może rywalizować z innymi klasycznymi systemami. Jego koncepcje są jednak tym istotniejsze, że udało mu się uniknąć "produktywistycznego" odchylenia, jakiemu uległa większość klasycznych socjologów. Stworzył ponadto teorię konsumpcji nabierającą coraz większego znaczenia we współczesnym społeczeństwie, w którym, jak wskazują wszelkie oznaki, konsumpcja staje się ważniejsza od produkcji. Veblen zasłynął właśnie ze swoich koncepcji dotyczących konsumpcji - zwłaszcza takich pojęć jak ostentacyjne próżnowanie i ostentacyjna konsumpcja.
Poza dodaniem wspomnianego rozdziału wprowadzono w tekście bardzo wiele drobnych zmian w celu jego uaktualnienia bądź osiągnięcia większej przejrzystości wywodu. Dodano również liczne cytaty z nowych prac (uzupełniono także bibliografię), tak więc książka oddaje aktualny stan wiedzy.
Nie chodziło jednak o to, by jeszcze bardziej rozbudowywać i tak już kilkusetstronicowe dzieło (choć w niektórych rozdziałach tekst został rozszerzony), ale zapobiec dalszemu rozrastaniu się, a nawet gdzieniegdzie je skrócić. Nie jestem pewien, czy z powodzeniem wykonałem to ostatnie zadanie, spore skróty jednak tu i ówdzie nastąpiły. Starałem się także uczynić książkę bardziej czytelną, czemu posłużyło przede wszystkim wprowadzenie śródtytułów i podtytułów.
Pragnę jeszcze raz podziękować Patricii Madoo Lengermann i Jill Niebrugge-Brantley za wprowadzenie poprawek do ważnego rozdziału, którego są autorkami. Jest to rozdział 9: "Pierwsze kobiety w socjologii i klasyczna teoria socjologiczna: 1830-1930". Rozdział ten nie tylko wzbogacił niniejszą książkę; stał się także podstawą do opracowania przez autorki opublikowanych niedawno wypisów The Women Founders: Sociology and Social Theory, 1830-1930 (McGraw-Hill, 1998). Dziękuję także licznym recenzentom, do których należą: Maboud Ansari, David Ashley, J.I. ("Hans") Bakker, Keith Gotham, Peter Kivisto, J. Knotterus, James Marshall, Neil McLaughlin, Martin Orr, Robert Perrin, Jane A. Rinehart, Susan Roxburgh, Teresa L. Schied oraz Peter Singelmann.
Dziękuję pracownikom wydawnictwa McGraw-Hill, m.in. Sally Constable, Kathy Blake i Carrie Sestak. Dziękuję także moim asystentkom, Jan Geesin i Zinnii Cho. Bez ich pracy bibliotecznej niniejsza książka nie mogłaby powstać.
George Ritzer

Rozdział 1

Historia teorii socjologicznej: początki

WSTĘP
SIŁY SPOŁECZNE, KTÓRE ODDZIAŁAŁY NA ROZWÓJ TEORII SOCJOLOGICZNEJ
 Rewolucje polityczne
 Rewolucja przemysłowa i powstanie kapitalizmu
 Pojawienie się socjalizmu
 Feminizm
 Urbanizacja
 Zmiana postaw wobec religii
 Rozwój nauki
PRĄDY UMYSŁOWE, KTÓRE ODDZIAŁAŁY NA ROZWÓJ TEORII SOCJOLOGICZNEJ
 Oświecenie
 Konserwatywna reakcja na Oświecenie
 Rozwój socjologii we Francji
 Rozwój socjologii w Niemczech
 Początki socjologii w Wielkiej Brytanii
 Czołowa postać wczesnej socjologii włoskiej
 Europejski marksizm na przełomie wieków
AKTUALNOŚĆ KLASYCZNEJ TEORII SOCJOLOGICZNEJ
PODSUMOWANIE

Niniejsza książka ma zapoznać czytelnika z dorobkiem klasyków teorii socjologicznej. Przedstawimy na początku jednozdaniowe stwierdzenia, w każdym zawarte jest jądro jednej z teorii, które zostaną tutaj omówione:

o Rozwój postępuje w kierunku świata zdominowanego przez naukę (Auguste Comte).
o Świat zmierza ku coraz większemu porządkowi i harmonii (Herbert Spencer).
o Kapitalizm opiera się na eksploatacji robotników przez kapitalistów (Karol Marks).
o Współczesny świat jest mniej spójny pod względem moralnym niż wcześniejsze społeczeństwa (Émile Durkheim).
o Współczesny świat to żelazna klatka racjonalnych systemów, z której nie ma ucieczki (Max Weber).
o Miasto wytwarza szczególny typ człowieka (Georg Simmel).
o Nierówność płci tłumaczy większość bolączek społeczeństwa, indywidualnego doświadczenia oraz historii (Charlotte Perkins Gilman).
o Ludzie oddają się ostentacyjnej konsumpcji (Thorstein Veblen).
o Świat społeczny kształtuje wiedzę (Karl Mannheim).
o Psychika ludzi i ich pojęcie o samych sobie są kształtowane przez ich doświadczenia społeczne (George Herbert Mead).
o Ludzie w relacjach społecznych opierają się często na wypróbowanych i prawdziwych "przepisach" odnoszących się do regulowania tych relacji (Alfred Schütz).
o Społeczeństwo to zintegrowany system struktur i funkcji społecznych (Talcott Parsons).

Książka ta ma pomóc czytelnikowi w lepszym zrozumieniu tych teoretycznych założeń, a także szerszych teorii, z których się wywodzą. Umieszcza je też w kontekście biografii i dzieł klasycznych teoretyków.

WSTĘP

Przez "klasyczną" teorię socjologiczną rozumiemy teorie zajmujące się szerokim zakresem zagadnień, o dalekosiężnych ambicjach, powstałe albo w klasycznym okresie europejskiej socjologii (mniej więcej od początku XIX wieku do pierwszych lat XX wieku), albo też wywodzące się z tego okresu i jego kultury. Teorie Comte'a, Spencera, Marksa, Durkheima, Webera, Simmla i Mannheima zrodziły się w tym klasycznym okresie, głównie we Francji, Anglii i w Niemczech. Teorie Veblena, Meada, Schütza i Parsonsa pochodzą z okresu późniejszego, powstały przede wszystkim w Stanach Zjednoczonych, ale większość ich źródeł znajduje się w epoce klasycznej i w europejskiej tradycji intelektualnej.
Dwa są podstawowe powody, dla których omawiamy w niniejszej książce prace tych właśnie teoretyków. Po pierwsze, ich dzieło w czasie, kiedy żyli, miało duże znaczenie i odegrało zasadniczą rolę w rozwoju socjologii w ogóle, a teorii socjologicznej w szczególności. Po drugie, ich koncepcje nadal są istotne dla współczesnych socjologów, którzy do tej pory zagłębiają się w ich dzieła. W mniejszym stopniu odnosi się to do prac Comte'a i Spencera (które mają raczej historyczne znaczenie).
W książce tej nie będziemy się zajmować całokształtem teorii socjologicznej, ale teorią klasyczną. Aby jednak lepiej zrozumieć koncepcje klasycznych teoretyków, które zostaną tu szczegółowo omówione, w pierwszych dwóch rozdziałach przedstawimy zarys całej historii teorii socjologicznej. Rozdział pierwszy omawia jej wczesny okres, w rozdziale drugim doprowadzamy tę historię do dnia dzisiejszego, prezentując najnowsze koncepcje teoretyczne. Rozdziały te tworzą kontekst, w którym należy umieścić dzieło klasycznych teoretyków. Wychodzą one z założenia, że istotne jest nie tylko poznanie historycznych źródeł teorii klasycznych, lecz także ich późniejszego oddziaływania. Ogólniej rzecz ujmując, uważamy, że czytelnik powinien mieć ogólne pojęcie o teorii socjologicznej, zanim przejdzie do szczegółowego zapoznawania się z koncepcjami klasycznych teoretyków, które omawiamy w kolejnych rozdziałach książki (od 3 do 14). Koncepcje te zostaną więc przedstawione dwa razy. W pierwszym lub drugim rozdziale będą zaprezentowane krótko w ich historycznym kontekście, a w rozdziałach poświęconych poszczególnym teoretykom zostaną omówione w sposób pogłębiony.
Dlaczego zajmujemy się tymi właśnie teoretykami, a nie wieloma innymi, których nazwiska pojawią się w pierwszych dwóch rozdziałach? Najprostsza odpowiedź na to pytanie brzmi następująco: nie starczy miejsca na to, by zająć się wszystkimi przedstawicielami teorii klasycznej. Poza tym wielu teoretykom nie poświęcamy odrębnych rozdziałów także i z tego względu, że ich koncepcje nie należą do epoki klasycznej ani się z niej bezpośrednio nie wywodzą. Ponadto teorie, którymi mamy zamiar zająć się w sposób pogłębiony, muszą spełnić szereg innych kryteriów. Muszą mieć szeroki zakres zastosowań, zajmować się naprawdę istotnymi kwestiami społecznymi, a poza tym wytrzymać próbę czasu (czyli że są nadal studiowane i wywierają wpływ)1. Niektórzy z teoretyków przedstawionych pokrótce w tym rozdziale (na przykład Louis de Bonald) nie doczekają się więc szczegółowego omówienia w dalszych częściach książki, nie spełniają bowiem co najmniej jednego z wymienionych powyżej kryteriów, najczęściej próby czasu. Część zaprezentowanych w rozdziale 2 teoretyków bliższych naszym czasom (np. Erving Goffman i Harold Garfinkel) także nie zostanie w tej książce przybliżonych, ponieważ w większym stopniu należą do epoki nowoczesnej niż do klasycznej teorii socjologicznej.
Skupimy się na istotnych klasycznych teoretycznych dokonaniach socjologów, a także teoretyków kojarzonych często z innymi dziedzinami (na przykład Karol Marks z ekonomią), uznanych jednakże za ważne dla socjologii. Krótko mówiąc, książka ta traktuje o "wielkich ideach" w historii socjologii, dotyczących kluczowych kwestii społecznych i obejmujących szeroki zasięg zagadnień.
Rozdział 9 poświęcony jest pierwszym teoretyczkom, takim jak Harriet Martineau, Charlotte Perkins Gilman, Jane Addams, Anna Julia Cooper, Ida Wells-Barnett, Marianne Weber i Beatrice Potter Webb. Ich dokonania uznano dopiero niedawno, nie pasują więc w pełni do definicji klasycznej teorii socjologicznej, jaką przedstawiliśmy w ostatnich akapitach. Z jednej strony, zaliczają się bez wątpienia do klasycznych myślicieli i działały w tym samym czasie co wspomniani już teoretycy-mężczyźni. Ich teorie mają na ogół rozległe zastosowania i z pewnością odnoszą się do istotnych kwestii. Teoretyczki te były socjologami albo niesocjologami, których dokonania uznaje się za ważne dla socjologii. Z drugiej strony, nie można stwierdzić, że ich koncepcje wytrzymały próbę czasu. Na skutek dyskryminacji, jakiej ofiarą padały kobiety, dzieła ich za życia autorek (a cóż dopiero za naszych czasów) nie były czytane w szerszych kręgach, ani też nie wywarły większego wpływu. Zostały jednak omówione w niniejszej książce, ponieważ hołdujemy przekonaniu, że w miarę ich odkrywania i studiowania staną się w przyszłości źródłem nowych inspiracji. Podobnie jak teoretycy płci męskiej, kobiety zajmujące się teorią stworzyły serię "wielkich idei".
Prezentacja historii myśli socjologicznej to zadanie o doniosłym znaczeniu (S. Turner, 1998), ponieważ jednak przeznaczamy na to tylko pierwsze dwa rozdziały, nasz zarys historyczny jest bardzo wybiórczy2. Chodzi o to, by dostarczyć czytelnikowi materiału, który umożliwi mu umieszczenie w szerszym kontekście omówionych później w sposób szczegółowy prac klasyków socjologii. Zapoznając się z kolejnymi rozdziałami, czytelnik z pożytkiem dla siebie będzie mógł wracać do dwóch pierwszych, przeglądowych, i odnajdywać odpowiedni kontekst historyczny. (Zalecam zwłaszcza spoglądanie od czasu do czasu na ryciny 1.1 oraz 2.1).
Nie sposób ustalić dokładnie, kiedy narodziła się teoria socjologiczna. Od zarania dziejów ludzie snuli refleksje i tworzyli teorie na temat życia społeczeństwa. Nie będziemy się jednak cofać do starożytnej Grecji, Rzymu czy nawet do Średniowiecza. Nie cofniemy się nawet do XVII wieku, chociaż Olson (1993) umieszcza początki tradycji socjologicznej w połowie tego właśnie stulecia, odwołując się do prac Jamesa Harringtona o związkach gospodarki z ustrojem politycznym. To prawda, że w owych odległych epokach rodziły się interesujące koncepcje socjologiczne, ale zajmowanie się nimi przyniosłoby niewielką korzyść w porównaniu z czasem, jaki trzeba byłoby temu poświęcić. Odnaleźlibyśmy bardzo mało koncepcji zachowujących nadal aktualność. Żaden z myślicieli z odległych epok nie uważał siebie za socjologa, niewielu określamy dzisiaj tym mianem. (Jeśli chodzi o jeden z wyjątków, patrz biograficzny szkic poświęcony Ibn Chaldunowi). Dopiero w pierwszych latach XIX wieku napotykamy myślicieli, których jednoznacznie można uznać za socjologów. Są to właśnie klasycy, którymi będziemy się zajmować (Camic, 1997; o kryteriach uznania danej teorii za klasyczną, patrz Connell, 1997; Collins, 1997b). Teraz przedstawimy pokrótce główne czynniki społeczne i intelektualne, które wywarły wpływ na ich teorie.